Eyüpsultan’da tarihin tozlu sayfaları arasında gezintiye devam ediyoruz. Bugünkü durağımız Saçlı Abdülkadir Efendi mescidi haziresi… Saçlı Abdülkadir Efendi mescidi; Kalenderhane Caddesi üzerinde ve Eyüpsultan Camii kıble yönüne göre meydanın sağ tarafında, 1957 tarihinde açılan Eyüp-Edirnekapı Bulvarı’nın da karşısında yer alır.

 

Meydan tanzim edilirken sol tarafındaki Eskikavaflar Sokağı kaldırıldığından mescit köşede kalmıştır. Bu mescid Şeyhi lakabı ile meşhur Şeyhülislam Abdülkadir Efendi tarafından 1537 (944) tarihinde vefat eden babası, Sivasi Tekkesi Şeyhi Abdürrahim Efendi’nin kabri üzerine yapılmış fevkani bir mescittir.

 

Mescidin haziresinde 16.- 19. yüzyıllara ait devlet ve din büyüklerinin mezarları bulunmaktadır. Bunlar arasında ünlü Türk Atabeyi, Şeyhülislam Hoca Sadeddin Efendi’ye ait sütun mezar taşı gerçekten görülmeğe değerdir. Ancak bizim üzerinde durmaya çalışacağımız mezarlar, Yahya Kemal Beyatlı’nın: “Türkçe, ağzımda annemin sütüdür” ifadesine denk düşen bir üslupla, Rahmetli Samiha Ayverdi Hanımefendinin kaleme aldığı “İbrahim Efendi Konağı” isimli eser ve onun kahramanları ile ilgilidir.

 

Edebiyat tarihimize haklı olarak damgasını vuran bu şaheser aynı zamanda benimde okumayı sevmeme vesile olmuştur.

 

Saçlı Abdülkadir Efendi mescidi haziresi denen bu hazirede Osmanlı devlet ricalinden İbrahim Ata Efendi’nin kendisi, annesi, babası ve halasının, büyük bir ihtimal ile büyük kızı Şevkiye Hanım’dan olan torunu Ratibe hanımın mezarı da vardır. Hamidi fesli mezar taşındaki yazılardan Kadiri olduğu anlaşılan İbrahim Efendi’nin, komşusu Hattat Aziz Efendi tarafından celi sülüs hat ile yazdığı mezar taşında şu ifadeler yer almaktadır:

 

Hüve’l-Baki

Memuriyn-i Mülkiye Komisyonu Azalığından mütekaid

Kudema-yı memuriyn-i mülkiyeden İbrahim Ata Efendi el-Kadiri

Ruhu içün el-Fatiha 26 Receb 1328 (3 Ağustos 1910)

 

Merhume Samiha Ayverdi’nin kaleminden bir şaheser olarak edebiyatımıza mal olan “İbrahim Efendi Konağı” adlı eserde sözü edilen İbrahim Efendi bu zattır. Bu eserde İbrahim Efendi ve kızları Şevkiye, Şükriye, kardeşi Hilmi Bey ile eşi Halet Hanım… Başta olmak üzere yerine ve makamına göre daha birçok kişi fevkalade bir üslupla hikâye edilmiştir. Hilmi Bey’in oğlu Dr. Server Bey ile kızı Meliha Hanım ise bu eserde biraz geri planda kalmış gibidir.

 

Aslında Server Bey, Ekrem ve Samiha Ayverdi’nin dayıları, Meliha Hanım ise anneleridir. Zaman zaman mesela I. Dünya harbi yıllarında küçük bir çocuk, daha sonraki yıllarda Şevkiye Hanıma yardım götüren genç kız ise Samiha Ayverdi’nin bizzat kendisidir.(*)

 

İbrahim Efendi’nin Babası tüccardan Ali Bey’in celi sülüs hat ile yazılan sütun mezar taşında ise şu ifadeler yer almaktadır:

 

Hüve’l Hayyü’l-Baki

Merhum ve meğfur el-muhtac İla rahmet-i Rabbihi’l-Gafur

Gedos (Gediz) tüccarlarından El-Hac Ali Bey’in

Ruhiyçün Fatiha 20 Cemaziyelahir 1288 (6 Eylül 1871)

 

İbrahim Efendi’nin annesi Fatima Hanım’ın celi talik hat ile yazılmış kitabesi:

 

Hüve’l-Baki

Fenadan beka’ya eyledi rıhlet

Hak ede kabrini ravza-i Cennet, Gediz tüccarı el-Hac Ali Bey zevcesi

Fatımatüzzehra Hanım’ın ruhu için Fatiha

23 Şevval 1275 (26 Mayıs 1859)

 

İbrahim Efendi’nin kız kardeşi Hatice Atiye Hanım’ın mezar taşı kitabesi:

 

Hüvel’l-Baki

Beni kıl mağfiret ey Rabbi Yezdan

Bi Hakkı arşı azam-ı nur-u Kur’an

Gelip kabrimi ziyaret eden ihvan

Edeler ruhuma bir Fatiha ihsan

Gediz tüccarlarından el-hac

Ali Bey Efendi hemşiresi

Merhum ve Meğfur leha

Hatice Atiye Hanım

Ruhiyçün el-fatiha H.1282 (M.1865/66)

 

İbrahim Efendi’nin mezarının baş ve ayak taşlarının ortasına gelecek şekilde yerleştirilmiş bir mermer levha bulunmaktadır. Tepesinde iki dal çiçek motifi bulunan bu levhanın üzerinde celi talik hat ile şu ifadeler yer almaktadır:

 

Tabib Miralay Salih Bey’in kerimesi (kızı)

İbrahim Efendi’nin hafidesi (kız torun)

Ratibe Salih Hanım’ın ruhiyçün el-Fatiha

Tarih veladeti 1316 (1898/99) Tarih vefatı 1332 (1914)

 

Eyüp Sultan Tarihi isimli eserde bu kitabeden “Ratibe Hanım’ın kayıp çeşmesinin kitabesi” olarak bahsedilmektedir. Ancak kitabedeki ifadelerden de anlaşılacağı üzere burada bir çeşme taşını çağrıştıracak unsura rastlanılamadığı gibi tam tersine bu ifadeler klasik Osmanlı mezar taşı yazısı formunu yansıtmaktadır. Büyük bir olasılıkla bu kitabe, 16 yaşında henüz bir nazenin iken Rahmeti Rahmana kavuşan Ratibe Hanımefendinin mezar taşıdır. Bu kitabe İbrahim Efendi’nin mezarının üzerine sonradan konulmuş olabilir, fakat orijinal yeri bu çevrili hazirede olmalıdır. İbrahim Efendi Konağı isimli eserde de zaten Ratibe Hanım’ın mezarının Eyüpsultan’daki İbrahim Efendi haziresinde olduğu yazılıdır.

 

Rahmetli Samiha Ayverdi, İbrahim Efendi Konağı isimli eserinde Ratibe Hanımefendiyi şöyle tasvir ediyordu:

 

“… İbrahim Efendi ailesinin hiçbir ferdinde bulunmayan müstesna bir cevherin, asil bir ruhun, bir duygu iffetinin, kemalli ve zengin bir yaratılışın bütün saltanatına sahip olacaktı. Bu, doğuştan zarif, mütevazı, müşfik ve gani çocuk, sanki semalardan inmiş bir göktaşı gibi, bu ananın bu babanın bu dedenin hatta bu kürenin malı değildi. Tabii, sade ve rahat bir gönlü, ince bir terbiye kabulüne müsait zengin bir ruh malzemesi olacaktı.

 

Fakat en küçük yaşında bunun ıstırabını çekecek, derinliklerine inemeyen, duygularının zembereğini açamayan muhiti, bu yüzden ona, bilerek bilmeyerek, eza edecekti. Öyle ki nefesine kurban kesen, arzularını emir sayan bir kalabalığın ortasında yapayalnız olduğunu hissetmeye başlayacak, kendisine arz edilen debdebenin azabını çekerek varlıktan da dirlikten de bir çeşit utanç duyacak, lakin en kötüsü, bu duygusunu etrafındakilere anlatamayacaktı…” (**)

 

(*) Haksan, Mehmet Nermi: Eyüp Sultan Tarihi, Eyüp Bel. Yay. İstanbul, 2009

(**) Ayverdi, Samiha: İbrahim Efendi Konağı, Kubbealtı Yay. İstanbul, 2005